तत्त्वज्ञान आणि विज्ञानाचा सेतू बांधणारा तत्त्ववेत्ता !

       आधुनिक काळातील पाश्चात्त्य जगाची अशी धारणा होती की भारतीयांमध्ये ज्ञान नाही, तत्त्वज्ञान नाही, संस्कृती नाही, गुलाम आणि दरिद्री लोकांचा देश, असे त्यांना वाटत होते. अशा पार्श्वभूमीवरती स्वामी विवेकानंदांनी पाश्चात जगाला दाखवून दिले की भारताला प्राचीन संस्कृती आहे, तत्त्वज्ञानाचा वारसा आहे, भारत हा आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल असेल, परंतु वैचारिकदृष्ट्या तो किती बलवान आहे, हे विवेकानंदाचे अलौकिक असे कार्य आहे. केवळ ३९ वर्षांचे आयुष्य लाभलेल्या विवेकानंदानी ज्ञानाच्या बळावर अमेरिकेच्या विचारपीठावरून अवघे जग जिंकले. अशा जगतजेत्या विवेकानंदांचा जन्म १२ जानेवारी १८६३ रोजी कलकत्ता येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विश्वनाथ दत्त, तर आईचे नाव भुवनेश्वरीदेवी असे होते. वडिल उच्च न्यायालयातील नामवंत वकील आणि प्रागतिक विचारांचे होते. आई धर्मपरायण होती. विवेकानंदांचे जन्म नाव नरेंद्र असे होते, त्यांना वीरेश्वर या नावानेदेखील ओळखले जात असे. वडिलांनी त्यांना आधुनिक विचार दिले, तर आईने त्यांना सांस्कृतिक वारसा दिला. त्यांच्या जडणघडणीमध्ये आई-वडिलांचा मोठा वाटा आहे.
विवेकानंदांना लहानपणी रुबाबदार टांगेवाला व्हावे वाटत असे वाटत असे, तेव्हा आई म्हणाली “तू जरूर टांगेवाला हो, पण कुरुक्षेत्रावरती अर्जुनाला गीतारूपी तत्त्वज्ञान सांगणारा असा जगतजेत्या कृष्णासारखा हो” अस उदात्त संस्कार विवेकानंदावरती बालपणापासून झाले.

शालेय आणि महाविद्यालयीन जीवनामध्ये विवेकानंद मोठे चिकित्सक होते. शिक्षक-प्राध्यापकांना प्रश्न विचारून ते आपल्या ज्ञानाची भूक भागवत असत. त्यांच्याकडे प्रचंड जिज्ञासू वृत्ती होती. प्रेसिडेन्सी महाविद्यालयात त्यांचे शिक्षण झाले. महाविद्यालयीन जीवनात त्यांनी भारतीय तत्त्वज्ञान, पाश्चात्य तत्त्वज्ञान, विज्ञान, उत्क्रांतीवाद याचे सखोल अध्ययन केले. त्यांच्यावरती स्पेन्सरचा मोठा प्रभाव होता. आपल्या अध्यात्मिक प्रश्नांच्या उत्तरासाठी ते रामकृष्ण परमांसाकडे खेचले गेले. रामकृष्ण परमहंस हे एक अध्यात्म क्षेत्रातील अधिकारी पुरुष होते. त्यांच्या प्रभावाने संन्यस्त जीवन जगण्याचा त्यांनी संकल्प केला. रामकृष्ण परमहंस यांनीच नरेंद्र दत्त यांना विवेकानंद ही उपाधी दिली. रामकृष्ण परमहंसांच्या मृत्यूनंतर त्यांनी देशभर परिभ्रमण केले. बिहार, उत्तर प्रदेश, दिल्ली, राजस्थान, गुजरात, महाराष्ट्र, कर्नाटक, तमिळनाडू, कन्याकुमारी असे त्यांनी परिभ्रमण केले. त्यांनी अनेक ठिकाणी भेटी दिल्या कन्याकुमारी येथे गेले असता त्यांनी आपल्या देशाला बलवान बनवण्याचा संकल्प केला.

विवेकानंद तमिळनाडूमध्ये असतानाच अमेरिकेतील शिकागो या ठिकाणी जागतिक सर्वधर्म परिषद होत असल्याची माहिती त्यांना मिळाली आणि त्या परिषदेसाठी ते शिकागोला गेले, परंतु हिंदू धर्माचे शिफारस पत्र त्यांच्याकडे नसल्यामुळे परिषदेच्या आयोजकांनी त्यांना प्रवेश नाकारला. तेव्हा बोस्टन येथील प्रा. जॉर्ज राईट यांनी त्यांना शिफारस पत्र दिले. विवेकानंदांना सर्वधर्म परिषदेसाठी प्रवेश मिळाला, पण वेळेचे पूर्वनियोजन झालेले असल्यामुळे श्रीलंकेतून बौद्ध धर्माचे आलेले प्रतिनिधी अनागरिक यांनी त्यांच्या नियोजित ३० मिनिटे वेळेतील पाच मिनिटे विवेकानंदाला मिळाली. या परिषदेला जगभरातील सर्व धर्माचे प्रतिनिधी आलेले होते. आपला धर्म किती श्रेष्ठ आहे, हे प्रत्येक प्रतिनिधी हिरीरीने मांडत होता.

११ सप्टेंबर १८६३ रोजी विवेकानंदांचे हिंदू धर्माच्या वतीने प्रास्ताविक पर भाषण होणार होते. भगव्या वस्त्रातील तेजपुंज असे विवेकानंद भाषणासाठी उभे राहिले. ते म्हणाले “अमेरिकेतील भगिनींनो आणि बंधुनो!” विवेकानंदांचे हे उद्गार ऐकून उपस्थित असणाऱ्या सात हजार प्रेक्षकांनी उभे राहून टाळ्या वाजवल्या व विवेकानंदांच्या भाषणाला प्रतिसाद दिला. विवेकानंदांचे हे भाषण म्हणजे जगाला योग्य दिशा देणारे व जगाला जोडणारे तत्त्वज्ञान आहे. विवेकानंदांच्या या भाषणात आततईपणा नव्हता, आक्रस्ताळेपणा नव्हता, बडेजावं, अहंकार नव्हता, कोणाबद्दलही घृणा नव्हती. विवेकानंद म्हणाले “सर्व नद्यांचे पाणी एकाच सागराला जाऊन मिळते, तसे सर्व धर्माची आराधना एका ईश्वराकडे जाते. आपण ज्या पद्धतीने जीर्ण झालेल्या वस्त्राचा त्याग करून नवीन वस्त्र परिधान करतो, तसे कालबाह्य झालेल्या अनिष्ट रूढी,परंपराचा त्याग करून नवीन विचार आपण स्वीकारले पाहिजेत.” जगभरातील सर्व धर्माच्या प्रतिनिधींना निमंत्रित करून विचारमंथन घडवून आणल्याबद्दल विवेकानंदांनी आयोजकाचे आभार मानले. भारतातील सर्व वैविध्यपूर्ण सांस्कृतिक-धार्मिक परंपरेच्यावतीने त्यांनी आयोजकाचे आभार मानले. विवेकानंदांचे भाषण साडेचार मिनिटे आणि ४८५ शब्दांचे होते, परंतु या भाषणाने विवेकानंदांनाच नव्हे तर भारताला प्रसिद्धी मिळाली. हे प्रगल्भ भाषण भारत देशाची उंची वाढविणारे ठरले. हे भाषण जगभरात गाजले. अमेरिकेच्या वर्तमानपत्रात त्याला प्रचंड प्रसिद्धी मिळाली. पुढे विवेकानंद साडेतीन वर्षे अमेरिकेत राहिले. ते इंग्लंडला गेले. अमेरिका आणि इंग्लंडमध्ये जाऊन त्यांनी बुद्ध सांगितला. वेदांत सांगितला.

अमेरिकेतून भारतात आल्यानंतर स्वामी विवेकानंदांनी देशभर प्रबोधन केले. पाश्चिमात्य देशांतील विज्ञान आणि भारतीयांचे तत्त्वज्ञान याचा सेतू बांधून आपण जग जवळ करूया, असे विचार त्यांनी मांडले. त्यांनी कोलंबो टू अलमोडा अशी अनेक व्याख्याने दिली. आपल्या देशाला वैचारिक वारसा खूप मोठा आहे, आपल्याला गरज आहे विज्ञानवादी विचारांची, असे विचार त्यांनी मांडले. भेदभाव नष्ट केला पाहिजे, सर्वांना शिक्षण दिले पाहिजे, महिलांना स्वातंत्र्य दिले पाहिजे, कर्मकांड- अंधश्रद्धा याचा त्याग केला पाहिजे, असे विचार त्यांनी मांडले. स्वामी विवेकानंद हिंदूधर्मा अभिमानी होते, पण हिंदू धर्मातील अनिष्ट रूढी-परंपरा, चालीरीती याविरुद्ध त्यांनी आवाज उठविला. ते धर्माभिमानी होते, परंतु धर्मांध नव्हते. त्यांनी वेदांत, राजयोग, कर्मयोग, शिक्षण यावरती विस्ताराने विवेचन केले. मुलांच्या ठाई असणाऱ्या पूर्णत्वाचा विकास म्हणजे शिक्षण, असे अत्यंत क्रांतिकारक विचार त्यांनी मांडले. आपल्या विचाराच्या प्रसारासाठी त्यांनी रामकृष्ण मिशनची स्थापना केली. भारताच्या सर्वांगीण विकासासाठी त्यांनी संपूर्ण आयुष्य समर्पित केले. ज्ञानप्राप्ती झाल्यानंतर एकांतामध्ये न राहता, ते लोकात गेले. देश-विदेशात फिरले आणि आपल्या भारताच्या उज्वल भवितव्यासाठी त्यांनी शेवटपर्यंत परिश्रम घेतले. अशा महामानवाचा ४ जुलै १९०२ रोजी मृत्यू झाला. याप्रसंगी त्यांचे वय केवळ ३९ वर्षांचे होते. स्वामी विवेकानंद यांचा जन्मदिवस आपल्या देशात युवक दिन म्हणून साजरा केला जातो, स्वामी विवेकानंदांच्या विचारांचा युवक तयार झाला पाहिजे, हे आपले राष्ट्रीय धोरण आहे. विवेकानंद जयंतीच्या हार्दिक शुभेच्छा!

-डॉ श्रीमंत कोकाटे