*दगडाचा देव विरुद्ध विवेकाचा देव: ब्राह्मणवाद आणि कबीर यांचा संघर्ष*

         भारतीय संस्कृतीचा इतिहास हा दोन प्रवाहांच्या संघर्षाने घडलेला आहे — एक प्रवाह जो समाजातल्या श्रेणी, विधी आणि वर्चस्व टिकवतो, आणि दुसरा प्रवाह जो त्या सगळ्या भिंती तोडून माणसाला मुक्त करतो. एका बाजूला ब्राह्मणवाद उभा होता — वेदांच्या अप्रमाण्यतेवर, पुरोहितांच्या अधिकारावर, आणि जातीच्या जन्माधारित व्यवस्थेवर आधारलेला. दुसऱ्या बाजूला उभा राहिला एक गरीब जुलाहा — संत कबीर. त्यांच्या हातात चरखा होता, पण त्यांच्या शब्दांत वीज होती. ते वेदांची पूजा करत नव्हते; ते सत्य, दया आणि समतेचा जयघोष करत होते. कबीरांचे तत्त्वज्ञान हे केवळ धार्मिक नव्हते — ते एक नैतिक आणि सामाजिक क्रांती होते. त्यांनी सांगितले की खरी धर्मनीती ग्रंथात, देवळात किंवा पुजाऱ्याच्या तोंडात नाही, ती माणसाच्या अंतःकरणात आहे.

कबीरांचा विचार पूर्णपणे ब्राह्मणवादाच्या विरोधात उभा आहे. जिथे ब्राह्मणवाद धर्माला विधी आणि नियमांच्या चौकटीत बंद करतो, तिथे कबीर धर्माला मुक्त करतात आणि त्याला प्रत्येक माणसाच्या विवेकात ठेवतात. त्यांनी कर्मकांडाऐवजी आत्मबोध दिला, जातीऐवजी माणुसकी दिली, आणि भीतीऐवजी प्रेम दिले.

ब्राह्मणवादानुसार वेद हेच परमसत्य. ते देवप्रदत्त आहेत, आणि त्यांचे अर्थ फक्त ब्राह्मणांनाच समजतात. त्यामुळे धर्माचे दरवाजे फक्त एका वर्गासाठी उघडे होते. वेद आणि संस्कृत यांचा एकाधिकार तयार झाला, आणि सामान्य माणूस सत्यापासून दूर ठेवला गेला.

कबीर या सगळ्या प्रणालीवर निर्भयपणे हात घालतात. ते सांगतात की देवाचा अनुभव वाचून नव्हे, तर जगून मिळतो. म्हणूनच ते म्हणतात —

*पोथी पढ़ि पढ़ि जग मुआ, पंडित भया न कोय,*
*ढाई आखर प्रेम का, पढ़े सो पंडित होय*

या दोह्यात ते एका वाक्यात संपूर्ण ब्राह्मणवादी शिक्षणपद्धतीचा निषेध करतात. “पोथी” म्हणजे ग्रंथ — वेद, उपनिषदे, पुराणे. जगाने त्यांचे पठण केले, पण पठणातून खरे ज्ञान निर्माण झाले नाही. जे ‘ढाई अक्षर प्रेमाचे’ वाचतात — म्हणजेच प्रेम, करुणा आणि माणुसकी शिकतात — तेच खरे ज्ञानी आहेत.
कबीर इथे सांगतात की ग्रंथ वाचून धर्म आत्मसात करता येत नाही, तर तो मन स्वच्छ करून करता येतो. ब्राह्मणवादाने ज्ञानाला जन्माशी जोडले, तर कबीरांनी ज्ञानाला अंतःकरणाशी जोडले.

कबीरांसाठी प्रेम, दया आणि सत्य हेच खरे वेद होते — जिवंत आणि माणसाला जोडणारे. त्यामुळे कबीरांनी धर्माला पुजाऱ्यांच्या ताब्यातून बाहेर काढून थेट जनतेच्या हृदयात आणले.

ब्राह्मणवादाने धर्माला बाह्य विधींच्या जाळ्यात अडकवले — यज्ञ, पूजा, व्रत, स्नान, तीर्थयात्रा, दान. या सगळ्याचा नियंत्रण पुजाऱ्यांच्या हातात होता. लोकांना सांगितले गेले की देव मिळवायचा असेल तर या विधींचा अवलंब करावा लागेल आणि त्यासाठी पुजाऱ्याला दक्षिणा द्यावी लागेल. धर्म एक व्यवहार बनला.

कबीरांना हा दिखावा मान्य नव्हता. त्यांनी पाहिले की लोक हातात माळ घेऊन जप करतात, पण मनात द्वेष, लोभ आणि दंभ वाढवत असतात. म्हणूनच ते म्हणतात —

*माला फेरत जुग भया, फिरा न मन का फेर,*
*कर का माला छोड़ दे, मन का मनका फेर।*

कबीर म्हणतात, तू हाताने माळ फिरवतोस, पण मन कधी फिरवलेस का? जर अंतःकरणच बदलत नसेल, तर हातातील माळ निरर्थक आहे. ते सांगतात की खरे ध्यान हे बाह्य नव्हे, ते मनाचे आहे. जिथे मन शुद्ध नाही, तिथे देवाचे नाव जपणे हे एक अभिनयच ठरते.

कबीरांचा उपहास फक्त हिंदूंपुरता नाही, तर सर्वांवर आहे. ते पुढे म्हणतात —

*कांकर पाथर जोड़ि के, मस्जिद लई चुनाय,*
*ता चढ़ि मुल्ला बांग दे, क्या बहरा हुआ खुदाय?*

कबीर विचारतात — तू दगड-विटा जोडून मस्जिद बांधतोस आणि नंतर देवाला ओरडून हाक मारतोस; देव बहिरा झाला आहे का? या ओळींतून कबीर सांगतात की देव भिंतींत नाही, तो माणसाच्या अंतःकरणात आहे. मग देव शोधायला देवळात, मशिदीत किंवा यात्रांमध्ये का जायचे?
त्याच्यासाठी खरे स्नान म्हणजे अंतःकरणाची स्वच्छता, आणि खरे पूजन म्हणजे सत्याचे आचरण.

ब्राह्मणवादाचा पाया म्हणजे वर्णव्यवस्था — जिथे माणसाचा धर्म, कर्म आणि सन्मान जन्मावर ठरवला जातो. ब्राह्मण पवित्र, शूद्र अपवित्र, अशी विभागणी देवाच्या नावाने केली गेली. ऋग्वेदातील पुरुष सुक्तात सांगितलेल्या या संकल्पनेने समाजात एक धार्मिक गुलामी निर्माण केली.

कबीर या जन्माधारित व्यवस्थेचा निर्दयपणे भंडाफोड करतात. ते स्वतः “नीच” जातीचे असूनही सर्वात मोठे संत बनतात आणि जातिभेदावर प्रहार करतात —

*जाति न पूछो साधु की, पूछ लीजिए ज्ञान,*
*मोल करो तलवार का, पड़ा रहन दो म्यान।*

ते म्हणतात — संताची जात विचारू नका, त्याचे ज्ञान विचारले पाहिजे. तलवारीचे मूल्य म्यानाने ठरत नाही. तसेच माणसाचे मुल्य, त्याचे मोठेपण हे त्याच्या जातीवर नाही तर त्याच्या ज्ञानावर अवलंबून आहे. खरा माणूस तोच, जो ज्ञानवान, दयाळू आणि सत्यनिष्ठ आहे.

कबीर पुढे ब्राह्मणांच्या अहंकारावर चाबूक ओढतात —

*अगर तू ब्राह्मण ब्रह्म की जाए, तब क्यों आया पेट से बाहर?*

जर तू ब्रह्माचा पुत्र असशील, तर मग तूही स्त्रीच्या गर्भातून का जन्मलास? या प्रश्नात कबीरांनी संपूर्ण जातिवादाला गप्प केले. प्रत्येक माणूस समान पद्धतीने जन्मतो; त्यामुळे जन्माने कोणी कसा श्रेष्ठ होऊ शकतो? कबीर सांगतात की जाती नाही, माणुसकी हीच खरी माणसाची ओळख आहे. त्यांच्या दृष्टीने खरा धर्म म्हणजे करुणा, आणि खरा समाज म्हणजे बंधुत्व.

ब्राह्मणवादाने देवाला दगडात, धातूत आणि मूर्तींमध्ये बंदिस्त केले. मंदिरे उभी राहिली आणि त्याभोवती पुरोहितांचे आर्थिक साम्राज्य तयार झाले. गरीबांना देव भेटूच शकत नव्हता, कारण देव ‘पैशात’ होता. संत कबीरांनी या दगडी देवांवर उपरोधाने हल्ला केला.

*मूर्ति पूजे हरि मिले, तो मैं पूजूं पहाड़,*
*ताते तो चक्की भली, पीस खाय संसार।*

कबीर म्हणतात — जर दगड पूजल्याने देव मिळत असेल, तर मी पर्वताची पूजा करीन! त्या पेक्षा चक्की चांगली — ती किमान जगाला अन्न देते. कबीर इथे सांगतात की दगड पूजण्यात देव नाही; देव मिळतो सत्य आणि माणुसकीत. बाह्य देवाच्या शोधात माणूस देवाला हरवतो.

ते पुढे म्हणतात —

*अलख निरंजन नाम तिहारा, जो देखै सो मरै बिचारा।*

देव निराकार आहे, तो नजरेला नाही दिसत, पण अंतःकरणाने अनुभवल्या जातो. जो त्याला खरोखर ओळखतो, तो अहंकाराने मरतो आणि सत्यात विलीन होतो. कबीरांच्या या निर्गुण संकल्पनेत बौद्ध धर्माचे प्रतिध्वनी ऐकू येतात — जिथे देवाला आकार नव्हता, तर तो ज्ञान आणि करुणेचा प्रतीक होता.

ब्राह्मणिक परंपरेत यज्ञ, बलिदान, आणि देवांना प्रसन्न करण्यासाठी प्राण्यांची हत्या यांना धार्मिक मान्यता होती. ‘पशुयज्ञ’ हे शब्दशः ‘पवित्र कर्म’ समजले जात होते. कबीरांना मात्र देवाच्या नावाखाली होणारी कोणतीही हिंसा मान्य नव्हती. ते करुणेला धर्माचे मूळ मानून स्पष्टपणे सांगतात—

*पशु मारे कर भगति करे, सो तो नरक सिधारे,*
*कबीर कहे सुनो भाई साधो, ऐसा भक्त न वारे।*

कबीर म्हणतात, जो देवाच्या भक्तीच्या नावाखाली प्राण्यांना मारतो, तो स्वर्गात नाही तर नरकात जातो. ते पुढे सांगतात की अशी भक्ती ही देवद्रोह आहे. कारण देवाला प्राण्यांचे बळी नकोत, त्याला माणसाच्या हृदयातली दया हवी.

यानंतर ते करुणेला धर्माचा पाया मानून म्हणतात —

*दया धर्म का मूल है, पाप मूल अभिमान,*
*कबीर दया न छोड़िये, जब लग घट में प्राण।*

कबीर म्हणतात – दया म्हणजे धर्माचा उगमबिंदू आणि अहंकार म्हणजे पापाचे मूळ. माणूस जिवंत आहे तोवर त्याने दया सोडू नये. ही ओळच कबीरांच्या संपूर्ण तत्त्वज्ञानाचा गाभा आहे. जिथे ब्राह्मणवाद धर्माला यज्ञ आणि बलिदानात शोधतो, तिथे कबीर धर्माला दया आणि मानवतेत शोधतात.

ब्राह्मणवादात श्रद्धा म्हणजे शंका न घेणे, प्रश्न न विचारणे. ज्याने वेद किंवा गुरुचे म्हणणे नाकारले तो अधर्मी. पण कबीरांसाठी श्रद्धा म्हणजे जाणिवेची जागृती. ते माणसाला स्वतः विचार करायला सांगतात. ते देवाला अंधभक्तीने नव्हे, तर अनुभूतीने ओळखायला सांगतात.

*जब मैं था तब हरि नहीं, अब हरि है मैं नाहीं,*
*सब अंधियारा मिट गया, दीपक देखा माहीं।*

कबीर सांगतात, जेव्हा मी स्वतःच्या अहंकारात होतो, तेव्हा देव नव्हता; पण ज्या क्षणी ‘मी’ नाहीसा झालो, त्या क्षणी देव सापडला. या दोह्यात ते देवाला बाहेर न शोधता आत शोधायला सांगतात. अंधश्रद्धेने देव मिळत नाही; देव मिळतो जेव्हा माणूस स्वतःच्या अहंकारातून मुक्त होतो. ब्राह्मणवाद जिथे आंधळे पालन शिकवतो, तिथे कबीर अंतर्मुख होण्याचे शिकवतात.

ब्राह्मणवादात मोक्ष म्हणजे मृत्यूनंतर मिळणारे स्वर्गसुख. तो दूरच्या, भविष्यातल्या जगाचा संकल्प आहे. पण कबीर मोक्षाला वर्तमानात आणतात — ते म्हणतात, मुक्ती ही आताच आणि इथेच शक्य आहे.

*मोको कहाँ ढूंढे रे बन्दे, मैं तो तेरे पास में,*
*ना मैं मंदिर में, ना मैं मस्जिद में, ना काबे कैलास में।*

कबीर विचारतात — “अरे माणसा, तू मला बाहेर का शोधतोस? मी तुझ्याच आत आहे.” ते स्पष्ट सांगतात की देव मंदिरात, मशिदीत, यात्रेत नाही, तर माणसाच्या अंतःकरणात आहे. ब्राह्मणवादाने मोक्षाला पुजाऱ्यांच्या हातात दिले, कबीरांनी त्याला पुन्हा माणसाच्या हातात दिला. त्यांच्या मते मुक्ती ही देवाकडे जाण्याची नव्हे, तर स्वतःकडून सुटण्याची प्रक्रिया आहे.

ब्राह्मणवादाने स्त्रियांना आणि श्रमिकांना समाजाच्या तळाशी ठेवले. स्त्रिया ‘अपवित्र’ आणि शूद्र ‘अस्पृश्य’ मानले गेल्या. पण कबीरांना स्त्री आणि श्रम दोन्ही पूजनीय होते.

*नारी नारायण रूप, भजु निरंतर नाम,*
*जननी जनम दाती, तिसका करु प्रणाम।*

ते म्हणतात — स्त्री हीच सृष्टीची मूळ आहे; तिच्यात नारायणाचे रूप आहे. ती अपवित्र कशी ठरू शकते? स्त्रीचा सन्मान म्हणजे जीवनाचा सन्मान. या ओळींतून ते त्या ब्राह्मणिक दृष्टिकोनाचा निषेध करतात, ज्याने स्त्रीला धर्माच्या दारातून बाहेर ठेवले. त्याचप्रमाणे ते श्रमालाही पूजा मानतात.

*जुलाहा क्या करे, अगर धागा टूटे बारम्बार,*
*एक धागा जोड़ि ले, नाम जपे दरबार।*

जुलाहा म्हणजे कबीर स्वतः — धागा वारंवार तुटला तरी ते त्याला पुन्हा जोडतात आणि देवाचे नाव घेतात. कबीर सांगतात की श्रम म्हणजे साधना. हाताचे काम हेच ध्यान आहे. ब्राह्मणवादाने श्रमाला ‘तुच्छ’ ठरवले, पण कबीरांनी श्रमाला ‘पवित्र’ ठरवले.

ब्राह्मणवादात देव आणि भक्त यांच्या मध्ये पुजारी बसलेला असतो. त्याच्याशिवाय पूजा वैध नसते. पण कबीरांनी या व्यवस्थेची मुळेच उपटली.

*पंडित वाचें पोथी, भेद न जानें कोय,*
*जो जानें शब्द का भेद, वही ब्रह्म होय।*

कबीर म्हणतात — पंडित ग्रंथ वाचतो, पण त्याचा अर्थ त्याला कळत नाही; जो त्या शब्दामागचं सत्य समजतो, तोच ब्रह्म होतो. इथे कबीर सांगतात की ग्रंथातील अक्षर हे मृत असतात, पण अनुभवातील सत्य जिवंत असते. त्याचप्रमाणे ते गुरुच्या भूमिकेलाही नवा अर्थ देतात —

*गुरु गोविंद दोऊ खड़े, काके लागूं पाय,*
*बलिहारी गुरु आपने, गोविंद दियो बताय।*

ते म्हणतात, जेव्हा गुरु आणि देव दोघेही समोर उभे असतात, तेव्हा मी प्रथम गुरुला वंदन करतो, कारण त्यानेच मला देव दाखवला. कबीर इथे सांगतात की गुरु म्हणजे बाह्य व्यक्ती नव्हे, तर आतला प्रकाश. पुजाऱ्याची मक्तेदारी तोडून त्यांनी प्रत्येक माणसाला स्वतःचा मार्गदर्शक बनवले.

ब्राह्मणवादात शुद्धता म्हणजे स्नान, उपवास, तीर्थयात्रा आणि बाह्य शुचिर्भूतता. पण कबीर सांगतात — जर मनात लोभ आणि द्वेष असेल तर हे सगळं व्यर्थ आहे.

*मन कांचन तो तन मलिन, कहा करै स्नान,*
*कबीर कहे न मिले हरि, ज्यूं धोवै लोहा धन।*

कबीर म्हणतात — जर मन घाणेरडे असेल, तर बाहेर कितीही स्नान केले तरी देव मिळणार नाही. लोखंड दूधाने धुतले तरी ते सोनं होत नाही. कबीर म्हणतात, खरी स्वच्छता शरीराची नव्हे, ती मनाची आहे. धर्म म्हणजे पवित्र विचार, प्रामाणिक आचरण, आणि सत्याचा मार्ग.

ब्राह्मणवादाने असंख्य देव निर्माण केले — प्रत्येक देवासाठी वेगळा नियम, वेगळे मंदिर, आणि वेगळे यज्ञ. या देवविभाजनाने माणसालाच विभागले.
कबीर मात्र सर्वत्र एकच चेतना पाहतात — एक निराकार सत्य, जे सर्व धर्मांच्या पलीकडे आहे.

*हरि का दरिया प्रेम का, बहे संतन माहीं,*
*जो जन पीवै हरि रस, सो जन अमर जाहीं।*

देव म्हणजे प्रेमाची नदी आहे. जो त्या प्रेमात भिजतो, तो अमर होतो. कबीर सांगतात, देव राम असो वा रहीम, नावं बदलतात पण सार एकच असतो.

*एकै राम रहीम कह, कौन कहे तू अलग-अलग?*

राम आणि रहीम एकच आहेत — मग भेद का? कबीरांसाठी धर्म म्हणजे एकता, प्रेम आणि समजूतदारपणा — विभाजन नव्हे.

ब्राह्मणवादाने धर्माला भीतीत ठेवले — पापाची भीती, पुनर्जन्माची भीती, अपवित्रतेची भीती. कबीरांनी धर्माला प्रेम आणि आनंदाचे रूप दिले.

*प्रेम गली अति सांकरी, तामें दो न समाय,*
*जब मैं था तब हरि नहीं, अब हरि है मैं नाहीं।*

ते म्हणतात — प्रेमाची गल्ली इतकी अरुंद आहे की त्यात दोन मावत नाहीत. जेव्हा ‘मी’ होतो, तेव्हा देव नव्हता; आता देव आहे आणि ‘मी’ नाही. ही ओळ सांगते की खरे प्रेम म्हणजे अहंकाराचा अंत. जेव्हा माणूस ‘मी’ सोडतो, तेव्हाच तो देवात एकरूप होतो. कबीरांचा धर्म हा भीतीचा नव्हे, तर जागृतीचा धर्म आहे — जो माणसाला स्वतंत्र करतो.

प्रत्येक मुद्द्यावर कबीर हे ब्राह्मणवादाचा प्रतिपक्ष आहेत.
ब्राह्मणवादाने भिंती बांधल्या, कबीरांनी पूल बांधले.
ब्राह्मणवादाने श्रेष्ठत्व शिकवले, कबीरांनी समानता शिकवली.
ब्राह्मणवादाने पापाची भीती दाखवली, कबीरांनी सत्याचा आनंद दिला.

कबीरांचा धर्म म्हणजे अंतःकरणाचा धर्म — तो माणसाला माणसाशी जोडतो.

*साईं इतना दीजिए, जा में कुटुंब समाय,*
*मैं भी भूखा न रहूं, साधु न भूखा जाय।*

कबीर म्हणतात — हे प्रभो, इतकेच दे की माझे कुटुंब चालावे; मीही उपाशी राहू नये आणि माझ्या दारी साधूही उपाशी जाऊ नये.
या साध्या प्रार्थनेत कबीरांचा संपूर्ण मानवतावाद सामावलेला आहे.

कबीरांचा संदेश आजही तितकाच जिवंत आहे. कारण जिथे धर्माचे नाव घेऊन भिंती बांधल्या जातात, तिथे कबीर सांगतात — “देव दगडात नाही, तो त्या अंतःकरणात आहे जिथे प्रेम, दया आणि सत्य एकत्र जगतात.”

🖋️ जयंत रामटेके