बार रूममध्ये वकिलांचे दारू सेवन करून येणे : शिस्त, इथिक्स, कायदेशीर पैलू व न्यायालयीन निर्णय

( टीप: हा लेख सर्वसामान्य वकिल वर्गाच्या वर्तनावर टीका करण्यासाठी नाही, तर काही निवडक वकिलांकडून दिसणाऱ्या अपवादात्मक प्रकारांवर प्रकाश टाकण्यासाठी आहे. प्रत्यक्षात, बहुतेक वकिल शिस्तबद्ध, संयमी आणि व्यावसायिक आचारसंहितेचे पालन करणारे आहेत. सध्याच्या अनुभवांनुसार, फक्त दोन–तीन वकिल अशा प्रकारच्या वर्तनात आढळतात, आणि त्यांच्यासाठी हा लेख माहितीपर आणि शिस्तीविषयक जागरूकता निर्माण करण्याच्या उद्देशाने लिहिला आहे.)

🛑न्यायव्यवस्था ही समाजाच्या नैतिकतेचा आणि शिस्तीचा कणा मानली जाते. वकील हा या व्यवस्थेतील एक महत्त्वाचा घटक असून तो समाज आणि न्यायालय यांच्यामधील दुवा असतो. म्हणूनच वकिलाची प्रतिमा निष्कलंक, शिस्तबद्ध आणि आदर्शवत असावी अशी अपेक्षा असते.
मात्र काही वेळा वकिलांकडून बार रूममध्ये किंवा न्यायालयीन कार्यकाळात दारू सेवन करून उपस्थित राहण्याचे प्रकार दिसून येतात. हा प्रश्न केवळ वैयक्तिक नसून संपूर्ण वकिली वर्गाच्या सन्मानाशी निगडीत आहे. अशा वर्तनामुळे पक्षकारांचा विश्वास डळमळीत होतो, न्यायालयाचा सन्मान कमी होतो आणि संपूर्ण व्यवसायावर डाग लागतो.

🛑 व्यावसायिक शिस्त आणि इथिक्स (Professional Ethics) Bar Council of India Rules (Part VI, Chapter II – Standards of Professional Conduct and Etiquette):
नियम १ ते ३ नुसार, वकिलाने नेहमी संयमी, शिस्तबद्ध व न्यायालयाचा आदर करणारे वर्तन करावे.वकिलाचे आचरण हे त्याच्या व्यावसायिक प्रतिमेला शोभणारे असावे.
Advocates Act, 1961 नुसार, वकिलांनी उच्च नैतिकतेचे पालन करणे अपेक्षित आहे.
सार्वजनिक प्रतिमा : वकील हा “Officer of the Court” मानला जातो. त्यामुळे नशेत कोर्टात किंवा बार रूममध्ये येणे हे व्यावसायिक गैरवर्तन (professional misconduct) मानले जाते.

🛑 कायदेशीर तरतुदी
Advocates Act, 1961, Section 35 जर कोणताही वकील “professional or other misconduct” करतो, तर राज्य बार कौन्सिल –
1. तंबी देऊ शकते
2. नोंदणी काही काळासाठी निलंबित करू शकते
3. नाव कायमस्वरूपी वगळू शकते.

Bombay Prohibition Act, 1949, Section 66(1)(b)
महाराष्ट्रात सार्वजनिक ठिकाणी दारू पिणे हा दंडनीय गुन्हा आहे. बार रूम हे सार्वजनिक ठिकाण समजले जाते. त्यामुळे तेथे दारू सेवन करून जाणे कायद्याने मनाई आहे.

Contempt of Courts Act, 1971
जर वकिलाने नशेत असताना न्यायालयीन कार्यात अडथळा आणला, तर तो न्यायालयाचा अवमान (Contempt of Court) ठरतो.

🛑 न्यायालयीन निर्णय
1. In Re: Ajay Kumar Pandey, Advocate (1996) 6 SCC 510 या प्रकरणात सर्वोच्च न्यायालयाने अधोरेखित केले की, वकील हा न्यायप्रक्रियेचा एक अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. न्यायालयाचे कामकाज सुरळीत व शिस्तबद्ध चालण्यासाठी वकिलांचा आदरयुक्त सहभाग आवश्यक असतो.
संबंधित वकिलाने न्यायालयात अयोग्य भाष्य केले, न्यायालयाच्या सन्मानास बाधा आणली आणि न्यायाधीशांविषयी अनादराचे वर्तन केले. सर्वोच्च न्यायालयाने स्पष्ट केले की, वकिलाचे वर्तन जर न्यायालयाच्या प्रतिष्ठेला, विश्वासार्हतेला आणि सन्मानास बाधा आणणारे असेल तर ते “misconduct” (गैरवर्तन) मानले जाईल.
न्यायालयीन कार्यपद्धतीत वकिलांकडून अपेक्षित असलेले सभ्य, शिस्तबद्ध व संयमित वर्तन बंधनकारक आहे.
या निर्णयाद्वारे न्यायालयाने स्पष्ट केले की, वकिलाचे वैयक्तिक स्वातंत्र्य किंवा हक्क हे न्यायालयाच्या प्रतिष्ठेपेक्षा वरचढ नाहीत

2. State of Punjab vs. Ram Singh, Ex. Constable (1992) 4 SCC 54 या प्रकरणात एका पोलिस कॉन्स्टेबलवर दारू पिऊन कर्तव्यावर हजर राहण्याचा आरोप होता. सर्वोच्च न्यायालयाने स्पष्ट केले की “discipline” (शिस्त) याचा अर्थ केवळ कायद्याचे पालन नव्हे, तर आचारसंहितेचे व नैतिक बंधनांचे काटेकोरपणे पालन करणे होय.
दारू पिऊन कर्तव्यावर हजर राहणे हे केवळ कायद्याचे उल्लंघन नाही, तर संपूर्ण सेवेत असलेल्या शिस्तीच्या संकल्पनेवरच घाला घालणारे आहे.
न्यायालयाने याला गंभीर गैरवर्तन (serious misconduct) ठरवले.
या निर्णयाचा संदर्भ वकिलांच्या बाबतीत घेतल्यास, जर वकील दारू पिऊन न्यायालयात किंवा बाररूममध्ये उपस्थित राहिला, तर ते त्याच्या कर्तव्यावरील गंभीर दुर्लक्ष, व्यावसायिक आचारसंहितेचे उल्लंघन आणि “misconduct” मानले जाईल.

3. P.D. Khandekar vs. Bar Council of Maharashtra (1984) 2 SCC 556 या प्रकरणात एका वकिलाने व्यावसायिक जबाबदाऱ्या पार पाडताना गैरप्रकार केले, ज्यामुळे पक्षकारांचा व न्यायव्यवस्थेचा विश्वास डळमळीत झाला.
सर्वोच्च न्यायालयाने ठामपणे नमूद केले की, वकील हा “officer of the court” असल्याने त्याचे प्रत्येक वर्तन न्यायालयीन कार्यपद्धतीवर थेट परिणाम करते.
वकिलाचे वर्तन असे असले पाहिजे की, ज्यामुळे न्यायप्रक्रियेवर व समाजावर विश्वास निर्माण व्हावा.
जर वकिलाच्या वर्तनामुळे समाजात किंवा पक्षकारात अविश्वास निर्माण झाला, तर ते स्पष्टपणे व्यावसायिक गैरवर्तन (professional misconduct) ठरते. या निर्णयातून स्पष्ट होते की, वकिलाचे वैयक्तिक व सार्वजनिक जीवन या दोन्ही ठिकाणी आचारसंहिता व नैतिकतेचे पालन बंधनकारक आहे. दारू पिऊन बाररूममध्ये उपस्थित राहणे हे समाजाच्या दृष्टीनेही अविश्वास निर्माण करणारे असल्याने गैरवर्तन ठरेल

🛑एकत्रित निष्कर्ष
वरील तीनही निर्णयांचा अभ्यास करता खालील मुद्दे स्पष्ट होतात :
1. वकिलाने न्यायालय व बार यांची प्रतिष्ठा राखणे ही त्याची व्यावसायिक जबाबदारी आहे.

2. दारू पिऊन कर्तव्यावर किंवा बाररूममध्ये हजर राहणे हे गंभीर गैरवर्तन (serious professional misconduct) आहे.

3. अशा वर्तनामुळे न्यायालयीन कार्यात व समाजात अविश्वास, अवमान व अनुशासनभंग होतो.

4. अशा गैरवर्तनाविरोधात Bar Council of India Rules आणि Advocates Act, 1961 अंतर्गत शिस्तभंगाची कारवाई होऊ शकते, ज्यात निलंबन, दंड किंवा नाव वगळणे (disbarment) यासारख्या शिक्षांचा समावेश आहे.

🛑 व्यावसायिक परिणाम
पक्षकारांचा विश्वास कमी होतो : ग्राहक आपल्या वकिलाकडून केवळ कायदेशीर मदतच नाही तर नैतिकतेचे मार्गदर्शनही अपेक्षित करतो. नशेत असलेला वकील अविश्वसनीय ठरतो.
न्यायालयात विश्वासार्हता कमी होते : वकिलाची व्यावसायिक प्रतिमा मलिन होते.
शिस्तभंग कारवाई : निलंबन, तंबी किंवा नोंदणी कायमची रद्द होण्याचा धोका.
आरोग्य व सामाजिक परिणाम : व्यसनाधीनतेमुळे केवळ व्यावसायिक नव्हे तर वैयक्तिक व सामाजिक जीवनावरही परिणाम होतो.

🛑 बार रूमची भूमिका
बार रूम हे वकिलांचे चर्चा, संवाद, कायदेविषयक आदानप्रदान व विश्रांतीचे ठिकाण आहे. तेथे जर दारूचे सेवन करून आले तर या जागेची पवित्रता व आदर्श धोक्यात येतो. त्यामुळे हे ठिकाण शिस्त, ऐक्य व व्यावसायिकतेचे प्रतीक राहिले पाहिजे

🛑 उपाययोजना
1. बार असोसिएशनचे स्पष्ट नियम : “दारू सेवन करून बार रूममध्ये प्रवेश करण्यास मनाई आहे” अशी तरतूद करणे.

2. शिस्त समिती (Disciplinary Committee) : उल्लंघन करणाऱ्यांवर त्वरित कठोर कारवाई करणे.

3. जागृती व समुपदेशन : दारूच्या व्यसनात अडकलेल्या वकिलांना समुपदेशन व पुनर्वसनाची मदत उपलब्ध करून देणे.

4. ज्येष्ठ वकिलांचा आदर्श : तरुण वकिलांसमोर शिस्तबद्ध, संयमी व प्रेरणादायी वर्तनाचा आदर्श ठेवणे.

🛑 बार रूममध्ये दारू सेवन करणे, किंवा दारू सेवन करून येणे हे केवळ नैतिक दृष्ट्या गैर नाही, तर कायदेशीरदृष्ट्याही गुन्हा आहे. Advocates Act, 1961 नुसार अशा वर्तनावर व्यावसायिक गैरवर्तनाची कारवाई होऊ शकते तसेच Bombay Prohibition Act, 1949 नुसार ते दंडनीय ठरते. न्यायालयीन निर्णयांमधूनही स्पष्ट झाले आहे की वकिलाने स्वतःचे वर्तन आदर्शवत ठेवले पाहिजे.
वकिली ही केवळ उपजीविकेचे साधन नसून समाजासमोर जबाबदारीचे प्रतीक आहे. त्यामुळे बार रूममध्ये दारू सेवनाला कधीच जागा नसून, शिस्त, संयम, आदर्श व निष्ठा हेच खरे वकिली इथिक्स आहेत

🛑 वकिली हा केवळ एक व्यवसाय नसून समाजासमोर न्याय, निष्ठा आणि शिस्तीचे आदर्श प्रस्थापित करणारा ध्येयवादी प्रवास आहे. न्यायव्यवस्था ही संपूर्ण समाजाच्या विश्वासावर उभी आहे आणि वकील हा त्या विश्वासाचा दुवा आहे. त्यामुळे वकिलाचे प्रत्येक वर्तन न्यायालयीन कार्यपद्धतीवर आणि समाजाच्या नजरेत वकिली वर्गाच्या प्रतिष्ठेवर थेट परिणाम करणारे असते.
दारू सेवन करून बार रूममध्ये येणे किंवा न्यायालयीन कामकाजात सहभागी होणे हे केवळ वैयक्तिक चुकीचे वर्तन नाही; तर ते व्यावसायिक आचारसंहितेचे उल्लंघन, कायद्याचा भंग आणि संपूर्ण वकिली वर्गाच्या विश्वासार्हतेला धक्का देणारी गंभीर कृती आहे. Advocates Act, 1961 नुसार अशा गैरवर्तनावर शिस्तभंगाची कारवाई होते. महाराष्ट्र बार कौन्सिलने यासंदर्भात परिपत्रके/सूचना जारी केल्या आहेत, तर Bar Council of India कडे अशा निर्णयांवर अपीलाचा अधिकार आहे, यावरून या विषयाला दिलेले महत्त्व स्पष्ट होते.
वकिलांचा पोशाख—काळा कोट आणि बॅज—हा केवळ वस्त्र नसून प्रतिष्ठेचे प्रतीक आहे. त्या पोशाखात दारू पिऊन हजर होणे हे संपूर्ण समाजाच्या विश्वासाला धक्का देणारे आहे. याशिवाय, दारू सेवनामुळे निर्णयक्षमता, स्मरणशक्ती आणि संवादकौशल्यांवर विपरीत परिणाम होतो, जे वकिली व्यवसायाचे मूलभूत घटक आहेत.
त्यामुळे या समस्येकडे फक्त दंडात्मक दृष्टिकोनातून न पाहता प्रतिबंधात्मक उपाययोजना आवश्यक आहेत. बार असोसिएशनने Zero Tolerance Policy स्वीकारावी, तसेच Positive Engagement म्हणून नशेमुक्ती अभियान, आरोग्य शिबिरे व प्रेरणादायी सत्रे आयोजित करावीत. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर अमेरिकन व ब्रिटिश बार असोसिएशन्सनी “Lawyer Assistance Programs” सुरू करून यश मिळवले आहे. भारतातही अशा यंत्रणांची नितांत आवश्यकता आहे.
🛑म्हणूनच या विषयावर एकच संदेश स्पष्टपणे द्यावा लागतो : दारू सेवन करून बार रूममध्ये किंवा न्यायालयात प्रवेश नाही.वकिली धर्म म्हणजे शिस्त, संयम, निष्ठा आणि आदर्श. हे मूल्येच न्यायव्यवस्थेचा खरा कणा आहेत. त्यामुळे प्रत्येक वकिलाने स्वतःच्या आचरणातून या धर्माची जोपासना करणे हीच खरी व्यावसायिक नैतिकता आहे.

✒️✒️✒️
– अ‍ॅड. प्रकाश रा. जगताप
अध्यक्ष, कल्याण जिल्हा न्यायालय वकील संघटना
📞 8097236298